خجة الوداع ، حجی است که پیامبر در آن تمام مسلمین را که در آن حج حضور داشتند ، فرا خواند و از طرف خدا مامور شدند تا جانشینی بعد از خود مشخص کنند. در این روز خداوند ، دین را بر ما تمام کرد.

پیامبر درباره تعلیم اسرار حج و بیان سرّ بعضی از زوایای آن در حجة‌ الوداع مطالبی فرمودند كه نموداری از آن ذیلا بیان می شود:

یكی از خطابه های رسول اكرم صلی الله علیه و آله در حجة‌الوداع، در سرزمین منا و در مسجد خیف ایراد شده است. آن حضرت در آغاز این خطبه، در تشویق حاضران برای آن كه گفتارش را به یاد بسپارند، فرمود: خدا یاری كند بنده ای را كه سخنم را شنید وبه یاد سپرد وبه كسی كه نشنیده بود، رسانید. چه بسا حامل فقهی كه خود فقیه نباشد و چه بسا حامل فقهی كه آن را به سوی كسی می برد كه از او فقیه تر است: «نصرالله عبد اسمع مقالتی فوعاها و حفظها و بلغها من لم یسمعها. فرب حامل فقه غیر فقیه ورب حامل فقه إلی من هو أفقه منه».

آنگاه فرمود: سه چیز است كه دل های مسلمانان بدان ها خیانت روا نمی دارد:

الف: همه كارها را خالصانه برای خدا انجام دادن. توحید را در همة كارها حاكم كردن.

ب: با زمامداران حق، ناصحانه برخورد كردن و پیوند با امام راستین را محفوظ داشتن و مسائل را با مقام رهبری در میان گذاشتن و جریان را درست گزارش دادن و رهنمود كامل گرفتن و خالصانه به كار بستن.

ج: اتحاد همه جانبه با مؤمنان را حفظ كردن و از اجتماع آنان جدا نشدن و صفوف به هم فشرده آن ها را ترك نكردن و ملازم صحنه همیاری و هماهنگی آنان بودن و تار و پود جامعه اسلامی را با حضور در متن اجتماع مستحكم كردن:

«ثلاث لا یغل علیهن قلب امریء مسلم: إخلاص العمل لله والنصیحه لأئمه المسلمین و اللزوم لجماعتهم»(كافی ۱/۴۰۳-۴۰۴)

بنابراین، حج گزار خدا را به اخلاص كامل و بی شائبه در دین او می پرستد و سران و پیشوایان خویش را نصیحت و درباره آن خیر خواهی می كند و همراه با جامعه اسلامی است؛ چنان كه امیرالمومنین امام علی علیه السلام فرمود:

بدان كه در متحد و یكپارچه ساختن امت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و هماهنگی و سازگاری آنان با یكدیگر، كسی از من حریص تر نیست. من بدین كار، پاداش نیكو و سرانجام شایسته از خدا می طلبم:

«ولیس رجل ـ فاعلم ـ أحرص علی جماعه أمه محمد صلی الله علیه و آله وألفتها منی أبتغی بذلك حسن الثواب وكرم الماب» (نهج البلاغه، نامة ۷۸، بند ۲ ـ ۳)

مردم در اسلام یكسانند. عرب را بر عجم و عجم را بر عرب هیچ برتری نیست مگر به تقوای خدا: «الناس فی الإسلام سواء… لافضل عربی علی عجمی و لاعجمی علی عربی إلا بتقوی الله»: همه افراد در برابر قانون اسلامی مساوی و برابرند و هم چنین همه اقوام و قبایل نیز در قبال اسلام یكسانند. بنابراین، حج گزار در پی مساوات با مردم است و خود را بر دیگری برتر نمی بیند و قومش را بر قوم دیگر مقدم نمی شمارد و افراد و ملّت ها را یكسان و برابر می بیند.

رسول اكرم صلی الله علیه و آله خطبه ای دیگر در مراسم حجة الوداع ایراد فرمودند(تاریخ یعقوبی ۲/۱۰۹ ـ ۱۱۲) كه در این جا بخش هایی از آن نقل می شود: خداوند خون ها و اموالتان رابر شما حرام فرمود… و در زمین به تبهكاری مكوشید. پس هر كس كه امانتی نزد اوست آن را ادا كند: «فإن الله حرم علیكم دمائكم و أموالكم… واتقواالله و لاتبخسوا الناس أشیاءهم و لاتعثوا فی الأرض مفسدین. فمن كانت عنده أمانه فلیؤدها».

بنابراین، حج گزار، امین اعراض و اسرار مردم است؛ زیرا دل های آزادگان گنجینه ‎های اسرار است.

بدین صورت كه خون خواهی ها و خونریزی هایی كه در جاهلیت بر محور انتقام جابرانه و كینه توزی های خصمانه رایج بود، خاتمه داده شود و رباخواری های گذشته كه خون آشامی اقتصادی بود، پایان یافته تلقی گردد.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله برای اهمیت تحریم ربا و تخطئه خون آشامی جاهلی آن، ضمن آن كه همه ‌اسناد و مدارك بستان كاران ربوی را لغو و بی اثر دانست فرمود:

اولین ربایی كه سند آن را زیر پا می گذارم و باطل بودن آن را اعلام می كنم سند ربوی عمویم عباس بن عبدالمطلب است:

«كل دم كان فی الجاهلیه موضوع تحت قدمی… و كل ربا كان فی الجاهلیة موضوع تحت قدمی و أول ربا اَضعه ربا العباس بن عبدالمطلب»: بنابراین، سابقه بد رفتاری قومی، حج گزار را وا نمی دارد كه در حق آن ها دست به بدی بیالاید. سوره مائده/۸: و دنیادوستی او را بدان جا نمی كشد كه به خدا اعلان جنگ داده و بگوید: بیع نیز هم چون رباست؛ سوره بقره/۲۷۵ زیرا خود می داند كه خدای سبحان ربا را نابود می كند و صدقات را فزونی می بخشد. سوره بقره/۲۷۶.

مسلمان برادر مسلمان است، او را فریب نمی دهد و بدو خیانت نمی كند و غیبت او را روا نمی دارد و ریختن خون و تعرض جانی به او را روا نمی داند و تصرف و برداشت چیزی از ثروتش را جایز نمی شمرد مگر با رضایتش: «إن المسلم أخو المسلم لایغشه و لایخونه و لایغتابه و لا یحل له دمه شیء من ماله ألا بِطیبةنفسه»: بنابراین، حج گزار با هر مسلمان دیگری برادر دینی است. پدر او نور و مادرش رحمت است. (بحار ۶۴/۶۴ و ۷۴ـ۷۵)

او پاك است و جز پاك را قصد نمی كند.

شما را در مورد زنان به خیر و نیكی سفارش می كنم… شما را بر آن ها حقی است و ایشان را بر شما حقی است و پوشاك و خوراك آن ها باید در حد متعارف باشد: «أوصیكم بالنساء خیراً… و لكم علیهن حق ولهن علیكم حق كسوتهن و رزقهن بالمعروف». بنابراین، حج گزار نظاره گر و شاهد و رعایت كننده این آیات شریف است كه: «جعل بینكم مودة و رحمة» سوره روم/۲۱ و «هن لباس لكم و انتم لباس كهن» سوره بقره/۱۸۸

«ولَهن مثل الذی علیهن بالمعروف» بقره

شما را به زیر دستانتان سفارش می كنم. از آن چه خود می خورید به آن ها بخورانید و از آن چه خود در بر می كنید به آن ها نیز بپوشانید: «فأوصیكم بمن ملكت أَیمانكم فأطعِموهم مما تأكلون وألبسوهم مما تلبسون»: بنابراین، حج گزار به زیر دستانش محبت می ورزد و خود را بر آن ها برتر نمی شمارد، بلكه با آنان بر سر یك سفره می نشیند و آنچه را خود می پوشد بدانان می پوشاند و هیچ گاه از راه تفاخر به آن ها نمی گوید: من از تو داراتر و خوشترم. سوره مریم/۷۴.

من در میان شما چیزی بر جا نهادم كه تا زمانی كه بدان تمسّك می جویید، هرگز گمراه نمی شوید: كتاب خدا و عترتم، یعنی خاندانم را: «إنی قد خلفت فیكم ما إن تمسكتم بِه لن تضلوا كتاب الله و عترتی أهل بیتی»

بنابراین، حج گزار به ریسمان خداوند چنگ می زند و هر كس به ریسمان خدا چنگ انداخت به راه راست هدایت شده است. سوره آل عمران /۱۰۱.

رسول اكرم صلی الله علیه و آله هنگام بازگشت به مدینه، در محلی نزدیك «جحفه» به نام «غدیرخم» فرمود: هركس كه من مولای اویم، علی هم مولای اوست. خداوندا! دوستدار علی را دوست بدار و با كسی كه با او دشمنی می‎ كند، دشمنی فرما: «من كنت مولاه فعلی مولاه. اللهم وال من والاه وعادمن عاداه».(تاریخ یعقوبی ۱۱۲/۲ وكافی ۲۹۵/۱): با گماردن امام علی علیه السلام بدین مقام، دین كامل و نعمت تمام شد. سوره مائده/۳.

شما مسئول هستید پس باید افراد شاهد شما به افراد غایب اطلاع دهد: «إنكم مسئولون فلیبلغ الشاهد منكم الغائب»: بنابراین، حج گزار فقیهی است برای مسلمان دیگری كه توفیق حضور در مواقف را نداشته و حرمین و اجتماعاتی را كه در آن ها برپا شده ادراك نكرده، حامل بار فقه است.